Ассоциативті сөздік туралы

[Гульмира Сагатова]

Материал подготовила преподаватель КарГТУ Кельдиярова Бақытгүл Ақылбеққызы
Адам да, оның тілі де оқшау қарастырыла алмайды. Адам екінші бір адам
болғанда ғана қарым-қатынасқа түседі. Сөз де сол сияқты. Кез келген сөз
санамызда жеке, оқшау орналаспайды, ол басқа сөздермен жүздеген, мыңдаған
байланыстарда болып, бір сөз екінші сөзді жетекке алып, өз жалғасын содан
таба отырып, өз бойындағы мағынаны келесі бір сөзбен байланысы болғанда
ғана көрсете, жеткізе алады. Тұтынушы тіліндегі сөздердің осындай «жалғасы»
ассоциативті сөздікте көрініс табады. Оның үстіне әрбір стимул мен реакция -
аяқталмаған, бірақ негізі, өзегі, айтайын деген ойы бар айтылым. Ғалымдардың
«Ассоциативті сөздік - сөйлеу тілі (речь) емес, бірақ тілдің сөйлеу алды
дайындығынан, тутынушы жадындағы «таркеу» әдісінен хабардар етеді» деген
пікірімен келіспеске болмайды [1; 751].
Жалпы, ассоциативті сөздіктер сөздіктің дескриптивті (сипаттаушы) түріне
жатады. Ассоциативті сөздіктер нормативті сөздіктер емес. Алғашқы
ассоциативті нормаларды 1910 жылы американдық психологтар Г. Кент пен А.
Розановалар жинады. Олар стимул ретінде ең көп таралған және көпшілікке
танымал 100 сөзді (зат есімдер, сын есімдер және кейбір етістіктер) таңдап
алды. Осы стимулдардың негізінде мындаған сынақтан өтушілерді ассоциативті
әксперименттен өткізді. Осылайша, әрбір стимулға 1000 реакция жауап ретінде
жиналып алынды.
Бұл сөздіктерден кейін ассоциативті сөздіктердің қатары толыға берді.
Мәселен, польша тілінің ассоциативті нормалар сөздігі (Кurсz 1967), болғарлық
(Герганов 1984), голландық (Маdе - vаn Веkkum 1973), орыс тілі (САНРЯ 1977),
латыштық (Ульянов 1989), өзбек тілінің (Залевская 1971), қырғыз тілінің
(Титова 1975, Манликова 1989), қазақ тілінің (Дмитрюк 1998) сөздіктері жарық
көрді. Бір өкініштісі, қазақ тілінің ассоциативті сөздігі туралы мардымды
ақпарат бере алмайтынымыз. Қазақ тіл білімінде әлі күнге шешуін тауып,
негізді түрде қолға алынбаған мәселе - ассоциативті сөздік мәселесі Мәселе
болатын себебі ассоциативті сөздік материалдары тілді оқытатын оқытушылар
үшін, журналист, әдебиетілі, аудармашылар үшін, халықтың тілдік санасына
талдау жүргізетін мәдениеттанушы, саясаттанушы, психолог, тарихшы,
әлеуметтанушылар үшін, тілді меңгеру заңдылықтарын зерттейтін лингвистер
үшін қажет. Бұдан басқа бизнес саласында қолданыла алады. Олар үшін мұндай
сөздік - адам санасындағы сөздің көбіне көп немен ассоциацияланатынынан
хабар беретін күнды ақпарат. Бұл ақпарат негізінде жарнама мәтіндеріне, ол
мәтіндердің тұрғындарға ықпалына қатысты бірқатар коммуникативті
мәселелерді шешуге болады.
Соңғы уақытта жарық көрген, қазір біздің қолымызда бар ассоциативті
сөздік - орыс тілінің жеті мыңға жуық стимул сөзін қамтыған сөздік. Орыс
тілінің ассоциативті сөздігі бірнеше мәрте, түрлі жылдарда (алғашқысы 1977
жылы шыққан), түрлі формада (басқа тілмен біріге, жеке, т. б.) жарық көрді.
Сол себептен де ассоциативті сөздік туралы айтылғанда ең алдымен орыс
тілінің ассоциативті сөздігіне тоқталу, сөздік авторларының пікірімен санасу
қажет болады деп білеміз.
Ал сөздік авторларының пікірінше, орыс тілінің ассоциативті сөздігідегі
ассоциативті-вербальды желі 30 мың лексикалық бірліктен тұратын сөздіктің
құрамына енген сөз формалары мен сөз тіркестерінің құрылуының «қадам
сайынғы» үлгісі ғана емес, ол орыс тілінің кез келген сөйлемін күру құралы.
Олай болатын себебі адамның күнделікті әрекет, қарым-қатынастар барысында
сыртқы ортадан қабылдаған шынайы қубылыстары оның санасында, жадында
«жазылып» қалады. Бұл көрініс, құбылыстарды қабылдау барысында туған
себептік, мерзімдік, кеңістіктік байланыстардан бастау алса керек [2; 7]. Яғни,
қандай да бір аппарат адам жадына өзіне дейінгі басқа ақпаратпен әйтеуір бір
(себеп, мерзім, кеңістіктік, қарама-қайшы, т. б.) байланысы болғанда ғана
«тіркеле» алады. Сондықтан да «ассоциативті өріс - адамның тілдік жадының
(білімінің) көрінісі, семантикалық және грамматикалық қатынастар жүйесінің
көрінісі ғана емес, санадағы бейнелер, үәждер мен бағалардың да көрінісі» [2;
6].
Отандық тіл білімінде ассоциативті сөздіктен жарық көргені бір ғана,
жоғарыда аталған Н. В. Дмитрюк сөздігі. Сол себептен де қазақ тіл білімі
ассоциативті сөздіктерді айтарлықтай көрсетіштермен сипаттай алмайды. Ал
орыс ғалымы, профессор, филология ғылымдарының докторы Е. И. Горошко
ассоциативті сөздіктер мынадай көрсеткіштермен сипатталады деп көрсетеді:
• Сөздік материалдарын жинауда қанша тіл қамтылғанына байланысты;
• Стимул сөздердің көлеміне қарай (алғашқы Кент-Розановалар сөздігінде
100 стимул, орыс тілінің ассоциативті сөздігінде 7 мыңға жуық стимул);
• Стимул сөздердің мазмұндық сипаты (мысалы, терминдердің
ассоциативті сөздігі немесе орыс этномәдени лексикасының ассоциативті
сөздігі) және олардың қолданылу жиілігі;
• Ассоциативті мақаланың құрылымы;
• Сөздікке ену жолдарына қарай тура және кері ассоциативті сөздіктер
(яғни стимулдан реақцияға, реақциядан стимулға);
• Сөздіктің түрі (электронды немесе баспа);
• Информанттар туралы әлеуметтік-биографиялық мәліметтер (жасы,
жынысы, мамандығы, тұған тілі, т. б.) [3].
Бұл көрсеткіштердің ішіндегі соңғысы (информанттар туралы мәліметтер)
ассоциативті сөздікке етене тән ажырамас белгі. Себебі стимулдарға
қайтарылған жауаптар негізінде жеқе адамның ойлауынан ғана емес, тұтас бір
қауымның дуниетанымынан хабардар болу мүмқіндігіне ие боламыз. Мәселен,
қоршаған ортадағы стереотипті жазбалар, үндеулер тілді тұтынушының
ассоциативті-вербалды желісін құрайды. Сонымен бірге күнделікті өмірде жиі
немесе үнемі көріп жүретіп жазбалар, жиі қайталанатын немесе жақсы білетін
нақыл сөздер бірінші кезекте ассоциациялануға бейім. Мұндай ассоциаттарды
сол тілдің төл тұтынушысы ғана бере алады. Басқа тілдің өкілі үшін ол стимул
мен реақция арасында ешқандай жақындық болмауы, тіпті кейбір стимул-
реақция байланыстарын өзге тілде сөйлеушінің түсінбеуі де әбден мүмін. Өз
экспериментімізде байқағанымыз, денсаулық, бала, отбасы, жақсылық, бақыт
деген стимулдарға қайтарылған жауаптардың ішінде төмендегідей реакциялар
кездесті. Олар: денсаулық - зор байлық, байлық, бірінші байлық, басты байлық,
жан байлық бала - бауыр ет, базар, тұяқ, нәсіп, отбасы - шаңырақ, ошақ қасы, от
қасы; жақсылық дәуіт, жарым ырыс, бақыт - аспанда самған ұшатын құс.
Мұндағы стимулдар мен реакциялардың қатынасын «басты байлық -
денсаулық», «бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші
байлық - он саулық», «денсаулық - зор байлық», «дені саудың - жаны сау»,
«бала - ананың бауыр еті, көз нұры», «балалы үй - базар, баласыз үй - қу мазар»,
«бір қозы туса, бір түп жусан артық шығады» (әр баланың өз насібі бар),
«жақсы сөз - жарым ырыс» деген сияқты қазақ тілнің мақал-мәтелдерін, аңыз
бойынша бақыттың құс болып ұшып жүретіндігін, отбасы, шаңырақ, ошақ, от
ұғымдарының көне дәуірден қастерлі екендігін білетін қазақтың баласы ғана
түсіндіре алады. Мұндай ассоциаттарды қазақ тілі «ана» тілі болып табылатын,
қазақ тілінде тілі шығып, сол тілдің ортасында өскен шын мәніндегі қазақ
баласы ғана бере алады. Ал, жақсылық-дәуіт стимул-реақциясын өзге ұлтқа
түсіндіру үшін тұтас бір ертеріні басынан аяқ айтып беруге тура келеді. Ол
ертегі балапандарын жылан жегелі келе жатқан қарлығаш құсқа дәуіттің
жақсылық жасап көмектескені туралы. Айтайын дегеніміз, өзге ұлт өкілдері
немесе ана тілін жетік меңгермеген адамдар ассоциативті сөздікке қажет, дурыс
ассоциаттарды тудыра алмайды. Сол себептен де эксперимент жүргізудің
негізгі шарттарының бірі ретінде сынактан өтушілердің төл тілдерінде сөйлеуі
әрі 17-25 жас аралығында болуы керек деген ойларды негізсіз емес деп білеміз.
Жоғарыда аталып өтілген орыс тілі сөздігінің авторлары көрсетілген жас
аралығында сынақтан өткізу таяудағы он жылдықтарда қоғамның тілдік,
рухани, материалдық келбетін айқындайтын ұлт өкілдері санасының даму
жолын болжауға мүмкіндік береді деп санайды.
Мұндай болжамдарға жол ашатын сөздік материалдарын жинауда
эксперименттің өткізілу шарттарына баса назар аударылуы керек. Мысалы,
эксперименттің қандай формада өткізілетіні (ауызша не жазбаша, стимул
сөздерді тізім ретінде ұсыну немесе жекелеп ұсыну). Экспериментті кім және
қалай өткізетіндігі экспериментті жүргізушінің өзін ұстауы, түсіндіруі т. б.
Сынақтың қандай жағдайда өткізіліп отырғандығы - өткізілу орны, ауа райы, т.
б. жай-күйлер. Әрі толыққанды ассоциаттар алу үшін стимул сөздердің қатары
100-ден аспауы керек.
Қорыта айтқанда, ассоциативті сөздік басқа сөздіктердегідей
анықтамалық-нормалық, ағартушылық мақсатта емес, зерттеушілік,
зерделеушілік мақсатта құрастырылады. Ол «қалай болуы керек», «қалай
болған тиімдірек» дегенді емес, «шын мәніде қандай еді» дегенді көрсетуге
тырысады. Бірақ, ассоциативті сөздік материалдары сол сөздікті құрастырған
дәуірден кейінгі уақыттарда еш өзгерісіз сақталады десек, қателесеміз. Өйткені
бұл сөздік материалдары санадағы ахуалмен байланысты. Сондықтан
ассоциаттар сөздерінің бойында сол тілдін тілдік ойлауының өзегін сақтай
отырып, сынақ алынған мерзімдегі бірқатар фақторлардың ықпалынан да
хабардар етеді. Ондай фақторлар мыналар:
• эксперименттен өтушінің мамандығы;
• материалдық жағдайы;
• тұрғылықты жері (ауылды жер, қалалы жер);
• көңіл-құйі;
• отбасының болу-болмауы;
• жасы;
• қызығушылығы;
• дүниетанымы;
• тәрбиесі, т. б.
Сонда тілдің өзі оқшау өмір сүрмейтін, әлемдік жүйедегі өзгеше жүйе
болғанда, тілдегі мағынаның да шекарасы бар деп айту қиын болып шығады.
Өйткені, семасиология мәселесі ойлау, таныммен байланысты. Психологияның
семасиологиямен түйісер жері де осында. Осы түйістен жаңаша бір мәселе
келіп шығады. Ол - психосемантика мәселесі жадыдағы ұғымдар
ассоциациясының уәжделуі көп жағдайға тәуелді оған жағдаят та, әлеуметтік
мәртебе, жас та, мамандық та, отбасының болу-болмауы да, тіпті адамның
мінез-құлқы, дүниетанымы да әсер етеді. Мысалы, «бақыт» деген «зейнетақы»,
«материалдық жағдай» деп жауап жазғандар үшін сол сәттегі қажеттілік
материалдық ігілікте. «Мен үшін бақыт - балаларымның дұрыс болғаны, они у
меня ненормальные», «бақыт күйеуімнің ішпеуі» деп жазған адамдардың
жануяларында шешуін қажет ететін мәселелердің болуы сол адам санасында
«бақыт» уғымының басқа, тыныштық, береке, отбасы амандығы сияқты
қырларын мотивтендіріп тұр. Яғни, «сынақтан өтушілер жазған сөздердің реті
топтастырылып отырған бірліктердің ішінде біреулерінің алдыңғы орынға
шығатынынан және сөз таңдауда сынақтан өтушінің жадында өтетін белгілі бір
стратегиялардан хабар береді [4; 46].
Адам тілін жүйе ретінде қарастырып, бір қарағанда алға қойған мақсаты
асеоциативті сөздікпен бір болып көрінетін сөздік - идеографиялық сөздік.
Олай дейтін себебіміз идеографиялық сөздікте де жіктеу бар. Тек
идеографиялық сөздікте (тезауруста, тематикалық сөздікте) ұғымдарға
анықтама беріліп, ол уғымдар жүйені құрайды (философиялық көзқарас
турғысынан құрауы тиіс). Сөздіктегі ұғымдар өздерінің қалыптасу, қолданылу
салаларына (түрлік белгілеріне) қарай топтастырылады. Топтастыру
нәтижесінде сөздер төменнен жоғарыға қарай жекелеген салалардың және
тұтастай алғанда әлемнің тілдік бейнесін құрауы тиіс. Осылайша, сөздік бізді
қоршаған тілдік ортадағы жүйелілікті анықтауға тырысады. Ал, идеографиялық
сөздікті жасауға қандай қажеттілік итермеледі сөздіктің негізін не құрады?
«Жалпы, лексиканың мәндік жіктелу идеясының дамуы «әлемдік тіл»
мәселесімен байланысты. Көне заманнан адамдар әр ұлттың өз тіл болып, өзара
ортақ тілдің болмауына келіспеді. Ортақ тілге деген қажеттілік жасанды
философиялық тілді құрастыруға алып келді. Жасанды философиялық тілдің
негізін адам ойының нысаны болып табылатын дүниелердің логикалық
жіктелуі құрауы тиіс еді» [5]. Идеографиялық сөздік логикамен байланысты,
сондықтан да ол түсіндірме сөздік сияқты сөзбен емес, одан әлдеқайда
ауқымды түсінік - ұғыммен жұмыс жасайды. Сөздіктегі сөздер мағыналарына
қарай ұяшықтарға бірктіріледі де, қандай да бір ұғымның аймағында түрлік
қатынасқа қарай топ құрайды.
Біздіңше, адам ойының нысаны болып табылатын дүниелердің логикалық
жіктелісін айна қатесіз тілден көру мүмкін емес. Сол сияқты ассоциативті
сөздіктегі стимул-реақциялар қатынасы да тілді тұтынушы жадында өтетін
белгілі бір стратегиялардан, бірқатар факторлардан (жоғарыда көрсетілді) ғана
хабардар етеді. «Біз тілдің негізгі сипатын сөз заттың танбасы екендігін –
жадымыздан шығармауымыз керек. Зат туралы түсінік пен осы затты білдіретін
сөз туралы түсінік ассоциация заңы негізінде ажырамайтын байланыста. Егер
зат туралы түсінік сол затты білдіретін сөз туралы түсініктен бөлінбейтін болса
ше? Заттар санамызда қалай топтасса, оларды білдіретін сөздер де солай
топтасуы тиіс»,- дейді орыс ғалымы Н. В. Крушевский [6; 166].
Қорыта айтқанда, сөз оқшау қарала алмайды: адамның сөйлеу тіл тілдік
ойлаумен байланысты. Сол себептен де анықтамалық-нормалық, ағартушылық
мақсатта емес, зерттеушілік, зерделеушілік мақсатта құрастырылатын
ассоциативті сөздік мәселесі күн тартібінен тұспек емес.

[Аня Белкенова]

Этимологиялық Сөздік(грек. etymon – ақиқат, logos –сөз), белгілі бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын анықтайды. Сөз тарихы, мағынасы тіл тарихымен, сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен, өткендегі тұрмыс-салтымен, мәдени-рухани өмірімен, өзге елдерге қарым-қатынасымен тығыз байланысты. Түркітануда Этимологиялық сөздіктің тарихы А.Вамберидің “Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі” (Лейпциг, 1878) еңбегінен басталады.
Этимологиялық сөздіктің анықтамасы этимологияның 2 түрлі негізіне сүйенеді: 1) ғыл. этимология – сөз төркінін, морфемалардың даму тарихын дәл анықтап, ғыл. негізде түсіндіру; 2) халықтық этимология – кейбір адамдардың жеке сөз мағынасын тұспалдап, топшылау.
Этимологиялық сөздіктегі ғыл. этимология 5 түрлі принципке (генеалог., фонет., морфол., семантик., этимол.) сүйенеді. Этимологиялық сөздікте материал түбірлес сөздердің ұясында, солардың бәріне ортақ негіз болған түбірден тараған сөздердің тобына беріледі. Ал кірме сөз болса, қай тілден қандай себеппен кіргені, егер төл сөз болса, сөзжасам процесінің тәртібі беріледі. Этимол. талдаудың мақсаты – сөздің байырғы, алғашқы түрінің, мағынасының тарихи даму, өзгеруін көрсету. Этимологиялық сөздікте қолданылатын этимол. зерттеулердің негізгі әдістері: салыстырмалы-тарихи, семант.-лингвист. география, морфемалық жіктеу тәсілі, т.б.
Этимологиялық сөздіктің анықтамалары мен тұжырымдары, зерттеулері сөздің бастапқы түрін қалпына келтіруге, алғашқы уәжді анықтауға қатысты номинация мәселесімен, тіл даму тарихындағы ремектілі құбылыстарды анықтауға этнолингвистикамен, лексикологиямен, тарихи морфологиямен, т.б. тығыз байланысты.

[Мансур Сабитов]

Сөздіктердің түрлері

Сөздік
Сөздіктердің түрлері өте көп, шартты түрде оларды лингвистиқалық, филологиялық және анықтама сипатындағы энциклопедиялық Сөздіктер деп бөледі. Энциклопедиялық сөздіктерде белгілі бір салаға қатысты ұғым, дерек, зат, құбылыстар сипатталса, лингвистикалық Сөздіктер әліпбилік тәртіппен белгілі бір тілдің лексикасы мен фразеологиясын түсіндіруді мақсат тұтады. Мұндай сөздіктер әдеби тілдің әбден қалыптасып, халықтың тіл мәдениеті кемелденген тұста, сөз байлығын нормалық тұрғыдан сипаттау қажеттілігі туындаған жағдайда жасалады. Лингвистикалық сөздіктердің бірнеше түрлері бар: екі тілді не көп тілді аударма сөздіктер, т.б. Аударма сөздіктер бір тілдегі сөздерді басқа тілдің балама сөздерімен беріп, ұлттар арасында сөз алмасу үрдісін, өзара қарым-қатынас жасауды дамытса, түсіндірме сөздіктер сөздердің лексика-грамматикалық сипатын, экспрессивті-эмоционалды бояуын танытып, маңызды ақпараттық дереккөзін сақтаған рухани қазына ретінде қабылданады (қараныз Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі).

Көп елдерде ұлттық тілдің түсіндірме сөздіктерін жасау мемлекеттің тіл саясатының негізгі бөлігі ретінде арнайы мемлекеттік бағдарламаларға енеді. Синонимдер сөздігі сөздің экспрессивті-стилистикикалық реңі мен мағынасын сол сөзге мағынасы жағынан жуық келетін басқа бір сөзбен түсіндіріп, синонимдік шоғыр жиынтығын құрайды. Омонимдер сөздік тұлғасы бір, мағыналары әр түрлі сөздерді, ал антонимдер сөздігі мағыналары қарама-қарсы сөздерді қамтиды. Фразеологиялық сөздіктер тілдегі тұрақты тіркестердің (идиомдар, фразеологизмдер) мағынасын түсіндіріп, стилистик. сипатын айқындайды. Этимологиялық сөздіктер жеке сөздердің тарихын, шығу төркінін ашады. Орфографиялық сөздік сөздердің дұрыс жазылуын, ал орфоэпиялық сөздік дұрыс айтылуын көрсетеді (қараңыз Қазақ тілінің орфографиялық сөздіктері; Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздіктері). Терминологиялық сөздіктер жеке ғылым салаларына байланысты терминдерді түсіндіреді, олардың түрлері кәсіп салаларына қарай ұдайы толығып отырады.

Лингвоелтану сөздігі белгілі бір тілде сөйлеушілердің ұлттық ерекшеліктерін сипаттайды. Топонимикалық сөздіктер жер-су аттарын түсіндіруге, қаламгер тілінің сөздігі оның шығармаларының көркемдігін, ұлттық тіл байлығын қолдану ерекшелігін тануға арналған. Мұнан басқа да диалектологиялық, ономастикалық, паронимдік, жиілік, жаңа атаулар, т.б. сөздік түрлері бар. Техниканың дамуына байланысты сөздік түзудің компьютерлік технологиясы жасала бастады. Компакт-дискімен таратылатын немесе компьютерлік жүйенің серверлерінде орналастырылған түрлі электрондық сөздіктер бар.